The Who’s Tommy: het ultieme jeugdsentiment

The Who – Live op Woodstock 1969

A rock opera is a collection of rock music songs with lyrics that relate to a common story. Rock operas are typically released as concept albums and are not scripted for acting, which distinguishes them from operas, although several have been adapted as rock musicals. The use of various character roles within the song lyrics is a common storytelling device.

© wikipedia

Inleiding

Dit keer een ’trip down memory lane’. Als er één album is dat de soundtrack van mijn (vroege) jeugd is, is dat wel The Who’s Tommy, het dubbelalbum en de rockopera uit 1969.

The Who en rockopera

Mijn vader was groot liefhebber van The Who. Als kind was ik gefascineerd door de klaphoezen van zowel Tommy en Quadrophenia, de beide rockopera’s van de band.

The Who – I’m A Boy (single), A Quick One & The Who Sell Out (albums)

Belangrijkste componist van de band, Pete Townshend, had een voorkeur voor grote verhalen, die niet binnen de context van een standaard rock nummer passen. Tommy was daarvan de eerste echte uitgave, maar daarvoor had hij het ook al gedaan in medleyvorm. Al in 1966 schreef hij I’m A Boy, dat onderdeel was van een groter verhaal met de naam Quads (dat gaat over een toekomst waarin ouders het geslacht van hun kind kunnen kiezen). Het idee van Quads werd geschrapt, maar I’m A Boy werd op single uitgebracht in augustus 1966.

Toen bleek dat voor het tweede The Who album, A Quick One, te weinig materiaal beschikbaar was, werd gekozen om verschillende stukken muziek tot één nummer samen te smelten. A Quick One, While He’s Away werd het eerste nummer rond één thema met meerdere muzikale invullingen.

Een jaar later werd dit herhaald met het nummer Rael op het derde The Who album The Who Sell Out. Het album leek in de kern ook al een rockopera, niet zozeer door de nummers, maar wel doordat het album een radio uitzending imiteerde, inclusief reclame boodschappen.

The Who – Tommy – Gatefold

Townshend had drie redenen om het idee van een verhaal op muziek verder uit te bouwen:

• aan het einde van de jaren (19)60 werd het medium van het album steeds belangrijker als kunstvorm, inkomstenbron en artistieke erkenning
• hij had de Indiase spirituele leider Meher Baba en zijn boodschappen ontdekt; hij wilde spiritualiteit toch al combineren met rockmuziek en wilde zijn (levens)lessen delen; het album paste perfect bij die ambitie
• extra geld was hard nodig: de standaard van The Who om na elk optreden hun instrumenten aan gort te slaan begon de begroting te overstijgen. De band wilde er vanaf, maar het publiek verwachtte (eiste?) het. Een vicieuze cirkel. Een oplossing zou zijn een wat serieuzer imago aan te meten

In 1968 sprak Townshend met Rolling Stone magazine oprichter Jann Wenner over het volgende project van The Who:

It’s a story about a kid that’s born deaf, dumb and blind and what happens to him throughout his life. The deaf, dumb and blind boy is played by the Who, the musical entity. But what it’s really all about is the fact that because the boy is deaf, dumb and blind, he’s seeing things basically as vibrations which we translate as music. That’s really what we want to do: create this feeling that when you listen to the music you can actually become aware of the boy, and aware of what he is all about, because we are creating him as we play.

Aan het einde van 1968 startte de band met de opnamen voor het nieuwe project.

Tommy

The Who – Tommy

Toen het album min of meer klaar was speelde Pete Townshend het voor vriend en muziekcriticus Nik Cohn. Cohn was niet echt onder de indruk en na een discussie over de achterliggende redenen, kwamen ze tot de conclusie dat het geheel wel erg zwaar op de hand was. Er was behoefte aan iets lichters, iets minder zwaars, iets pakkenders? Cohn was een groot flipper liefhebber, waarop Townshend voorstelde dat Tommy een mythische flipper-meester zou kunnen zijn. Op het allerlaatste moment schreef Townshend Pinball Wizard en de band nam het direct op en verwerkte het in het album. Het lukte: Cohn vond Tommy een meesterwerk. Grappig dat Pinball Wizard, één van de meest herkenbare nummers uit de carrière van The Who, er bijna niet was geweest en alleen bestaat omdat een muziekcriticus hield van flipperen.

Het verhaal

Zoals gezegd is Tommy een rockopera, dus er is een samenhangend verhaal dat ten grondslag ligt aan het album, nietwaar? Ja en nee. Er is inderdaad een verhaal, maar samenhangend? Het is nogal vergezocht allemaal.

Kapitein Walker is vliegenier in de Eerste Wereldoorlog en raakt vermist. Men gaat er vanuit dat hij gesneuveld is. De weduwe die achterblijft is zwanger en bevalt van een jongetje. Ze krijgt tevens een nieuwe vriend. In 1921 staat plotseling haar man voor de deur. Er volgt een ruzie waarop de vriend (of de man) wordt vermoord, waar de kleine Tommy bij aanwezig is. Hij moet beloven net te doen of er niets is gebeurd: “You didn’t hear it / You didn’t see it / You never heard it, not a word of it / You won’t say nothing to no-one / Never tell a soul”. Hij neemt de opdracht zo serieus dat hij doofstom en blind wordt.

Wat volgt is een zoektocht naar genezing. De kerk, familie, hallucinogene stoffen, etc., niets helpt. Wel blijkt dat Tommy een grote aanleg heeft voor flipperen; hij is zelfs beter dan de kampioen.

De zoektocht gaat ondertussen door. Na een aantal tests wordt vastgesteld dat Tommy lichamelijk niets markeert, het is een psychische aandoening. Uiteindelijk is het geduld van zijn moeder op en ze gooit de spiegel stuk waar Tommy steeds in staart.

De klap van de spiegel brengt Tommy weer bij bewustzijn. Vanwege het wonder, wordt Tommy vervolgens als een goeroe aanbeden. Hij gaat zichzelf steeds serieuzer nemen en gaat preken met als doel verlichting te bieden aan de zoekenden. Hij laat een vakantiekamp bouwen en de mensen stromen toe. Hij draagt zijn volgelingen op om zelf te ervaren wat het is om zelf doofstom en blind te zijn. Het valt uiteindelijk slecht: de volgelingen komen in opstand en verlaten hem. Hij is weer alleen.

The Who – Tommy – Booklet – Go To The Mirror Boy

Recensie

Ook al is het verhaal wat over the top, toch is de rockopera een succes. Vele nummers zijn muzikaal prachtig. Het komt allemaal uit de koker van een 23 jarige jongen, die bijna alles heeft bedacht, geschreven en gecomponeerd. Een indrukwekkende prestatie.

Zoals al gezegd is Tommy voor mij bijna niet los te koppelen van mijn (overigens gelukkige) jeugd. Als ik de openingstonen van Overture hoor overvalt me een gelukzalig gevoel, wat niet alleen maar veroorzaakt wordt door de muziek.

The Who – Tommy – Booklet – And Tommy Doesn’t Know What Day It Is

Maar muzikaal gezien is het allemaal dik in orde. Townshend is gegroeid als muzikant, net als de rest van de band. De gitaar speelt een grote rol en Townshend speelt fantastisch. John Entwistle is een zeer goede (en originele) bassist die altijd iets extra’s brengt. Over Keith Moon hoeven we het niet te hebben. Hij is één van de beste rockdrummers aller tijden, die met zijn dynamische spel de muziek naar een ander niveau brengt. Daarbovenop lijkt zanger Roger Daltrey zijn eigen stem gevonden te hebben. Kortom: de band speelt vol vuur en virtuositeit.

Om het verhaal te ondersteunen staan er echter ook nogal wat filler nummers op het album. Nummers die muzikaal oninteressant zijn: It’s A Boy, Cousin Kevin, Do You Think It’s Alright?, Fiddle About, There’s A Doctor, Tommy Can You Hear Me?, Miracle Cure en Tommy’s Holiday Camp.

Maar de rest is sterk tot fenomenaal. Er zijn stukken die mij tot op het bot kunnen ontroeren. De muzikale thema’s in Overture vind ik prachtig, met een op momenten ontketende Moon. Ook hier is het centrale See me, feel me, touch me, heal me thema al te horen, net als de Pinball Wizard riff. Prachtig.

Christmas is het eerste nummer waar Tommy zelf aan het woord komt, naast het geklaag van de ouders en de zorgen dat hij Jezus nooit zal kennen (en dus verdoemd is): “And Tommy doesn’t know what day it is / he doesn’t know who Jesus was or what praying is / How can he be saved from the eternal grave?”. Het is de eerste keer dat See me, feel me, touch me, heal me hoorbaar is op het album. Het ontroert me tot op de dag van vandaag.

The Who – Tommy – Booklet – Audience

De familie sadisten die ten tonele verschijnen zijn echt vervelend. Townshend vroeg aan John Entwistle twee nummers te schrijven die gaan over gewelddadig en seksueel misbruik met de hoofdfiguur (‘Tommy’), die resulteerden in Cousin Kevin en Fiddle About. Entwistle heeft de opdracht van Townshend serieus genomen en, ook al is het humoristisch bedoeld, het klinkt toch vervelend. Veel later bleek dat Townshend zelf misbruikt is als kind en (wellicht onbewust) daarom deze vervelende taak overdroeg aan Entwistle.

Instrumentale stukken als Overture, Sparks en Underture zijn prachtig en laten horen waartoe de band allemaal in staat is.

Pinball Wizard is een top rock nummer, dat emblematisch is geworden voor The Who, net als Go To The Mirror!. Plaatkant drie van het album bevat het zwaartepunt ven het verhaal en de muziek.

Maar het afsluitende We’re Not Gonna Take It is mijn favoriet, met name het afsluitende coda vind ik prachtig. Het kan me niet lang genoeg duren.

Listening to you I get the music
Gazing at you I get the heat
Following you I climb the mountain
I get excitement at your feet

Right behind you I see the millions
On you I see the glory
From you I get opinions
From you I get the story

© 1969 Pete Townshend

Ontvangst

Destijds werd het album als een waar meesterwerk onthaald. In de loop van de jaren is die mening wel wat bijgesteld. De plaat wordt nog steeds gezien als een klassiek rock album, maar krijgt niet meer de eer die het eerder wel ontving. Waarschijnlijk ook ingegeven doordat The Who in 1973 weer met een rockopera kwam, Quadrophenia, die (nog) beter werd ontvangen.

Wellicht wordt dat ook ingegeven doordat er een soort Tommy moeheid is opgetreden. Het album was (en is) overal. Na de originele uitgave in 1969 is Tommy nog vaak uitgebracht in andere vormen.

Les Grands Ballets Canadiens (1970)

In 1970 werd de eerste dans uitvoering van Tommy gemaakt door Ferdinand Nault. In 1971 werd ook New York aangedaan.

Seattle Opera (1971)

De allereerste vertaling naar het theater werd gemaakt door Richard Pearlman. Bette Midler speelde een aantal rollen, waaronder Acid Queen en Mrs. Walker.

London Symphony Orchestra – Tommy

London Symphony Orchestra (1972)

Op 9 december 1972 werden in Londen twee voorstellingen gegeven van een concertversie van Tommy. De concerten werden gegeven door The Who, het London Symphony Orchestra en een batterij aan gasten.

De gasten varieerden van Sandy Denny, Steve Winwood, Rod Stewart en Richie Havens tot Ringo Starr. De opnamen werden uitgebracht op (dubbel) LP.

De concerten werden op 31 maart en 1 april 1973 ook in Australië georganiseerd. Deze werden opgenomen voor televisie en uitgezonden op 13 april 1973.

Op 13 en 14 december 1973 werden nogmaals concerten georganiseerd in Londen, ditmaal met andere gasten, zoals David Essex, Elkie Brooks en Roy Wood.

Tommy, de film (1975)

In 1975 werd van Tommy een filmscript gemaakt en door Robert Stigwood en Ken Russell verfilmd. Townshend wilde dat de rollen werden gespeeld door mensen die (goed) konden zingen, maar Russell wilde vooral bekende mensen hebben. De cast was indrukwekkend te noemen:

Tommy – De film

• Ann-Margret als Nora Walker, Tommy’s moeder
• Oliver Reed als “Uncle” Frank Hobbs, Nora’s minnaar
• Roger Daltrey als Tommy
• Elton John als The Pinball Wizard, die door Tommy werd verslagen
• Tina Turner als The Acid Queen
• Eric Clapton als The Preacher, leider van een Marilyn Monroe secte
• Keith Moon als Uncle Ernie
• Jack Nicholson als The Specialist, de dokter
• Robert Powell als Captain Walker, Nora’s man
• Pete Townshend, John Entwistle en Keith Moon als The Who tijdens Pinball Wizard
• Arthur Brown als The Priest
• Victoria Russell als Sally Simpson

Townshend was erg teleurgesteld toen hij hoorde dat Stevie Wonder niet de rol van The Pinball Wizard mocht spelen. Het nummer Pinball Wizard werd een enorme hit voor Elton John. In de film speelde The Who de rol van begeleiders, ook al speelt Elton John’s eigen live-band op de opamen.

Townshend produceerde de soundtrack, waar hij in 1974 bijna 4 maanden aan werkte en 6 nieuwe nummers bevatte, die niet op het originele album stonden.

De film was een groot succes en zorgde voor een nog grotere populariteit van de band. Actrice Ann-Margret won een Golden Globe Award voor beste actrice in de film.

N.B.: Omdat Keith Moon werkte aan de film Stardust drumde Kenney Jones veel nummers op het album. Jones zou Moon’s plaats in de band overnemen na diens overlijden in 1978.

Tommy, de Broadway musical (1993)

In 1991 had Townshend zijn pols gebroken en kon geen gitaar spelen. Hij had tijd over en ging in op een voorstel een musical versie van Tommy te maken. In de zomer van 1992 opende de musical en werd een groot commercieel succes. Critici waren echter minder enthousiast, maar de musical won in 1993 Tony Awards in de categorieën Best Director en Best Choreographer. De musical speelde maar liefst twee jaar op Het New Yorkse Broadway (van 1993 tot en met 1995).

Amsterdamse première

Op 29 september 1969 speelde The Who in het Amsterdamse Concertgebouw. Het zou de wereldpremière worden van de live uitvoering van Tommy. De band had al wel eerder nummers van het album gespeeld, maar in Amsterdam werd voor het eerste de complete rockopera ten gehore gebracht.

Was dit toeval? Nee. Townsend in krant De Telegraaf:

Omdat in Amsterdam de pop-scene meer dan ooit bloeit. Ik ben van mening dat Amsterdam als kosmisch ontspanningscentrum Londen volkomen overvleugeld heeft.

…

De uitvoering in het Concertgebouw is een test voor de rest van het continent, waar Tommy vanaf april ’70 gaat draaien. We zijn van plan, een tournee langs alle operahuizen van Europa te maken, maar we willen eerst in Amsterdam ervaren of het geheel niet te pretentieus is. De kans bestaat, dat men vindt dat wij ons op een gebied begeven waar wij niets te maken hebben.

Tijdens het concert was Keith Moon van het podium gevallen en had met bebloed hoofd het optreden vervolgd. Er schijnt bewegend beeld van de val te bestaan.

De Nederlandse pers was unaniem in hun loftuitingen: dit was één van de allerbeste popconcerten die ooit in Nederland was gegeven.

The Who – Tommy – Singles

Singles

Er zijn drie singles van het album uitgebracht:

• Pinball Wizard (maart 1969)
• I’m Free (juli 1969)
• See Me, Feel Me (oktober 1970)

Nummers

Alle nummers geschreven door Pete Townshend, tenzij anders aangegeven.

Kant A

• Overture
• It’s A Boy
• 1921
• Amazing Journey
• Sparks
• The Hawker (Sonny Boy Williamson II)

The Who – Tommy – Reclame

Kant B

• Christmas
• Cousin Kevin (John Entwistle)
• The Acid Queen
• Underture

Kant C

• Do You Think It’s Alright?
• Fiddle About (John Entwistle)
• Pinball Wizard
• There’s A Doctor
• Go To The Mirror!
• Tommy Can You Hear Me?
• Smash the Mirror
• Sensation

Kant D

• Miracle Cure
• Sally Simpson
• I’m Free
• Welcome
• Tommy’s Holiday Camp (Keith Moon)
• We’re Not Gonna Take It

Muzikanten

• Roger Daltrey – zang, harmonica
• Pete Townshend – zang, gitaar, keyboards, banjo
• John Entwistle – bas, hoorn, zang
• Keith Moon – drums

The Who – Tommy – Booklet – Pinball Wizard

CD uitgave

Toen Tommy voor het eerst op CD werd uitgebracht kocht ik het direct. Maar bij thuiskomst bleek het één van de eerste uitgaven te zijn die gemaakt waren voor maar één ding: winst. De opnamen klonken verschrikkelijk. Dof, veel ruis, onjuiste snelheid. Een complete aanfluiting. De slechtste CD uitgave die ik ooit heb gekocht. De eerste remasters lieten Tommy weer horen zoals oorspronkelijk bedoeld: sprankelend, vol vuur en opwindend.

Ter afsluiting

Tommy is en blijft een belangrijk rockalbum en is de beroemdste rockopera ooit. Daarnaast is het één van de meest succesvolle albums van The Who. De teller staat nu rond de 20 miljoen verkochte exemplaren.

Wat vind jij van Tommy als onderdeel van het oeuvre van The Who en als ’s werelds bekendste rockopera? Laat het weten!

Video/Spotify
Bij dit verhaal is een video opgenomen. Klik op de volgende link om deze te zien: Video: The Who’s Tommy: het ultieme jeugdsentiment. De A Pop Life afspeellijst op Spotify is ook aangepast.